Apasport.az saytı bu gündən etibarən AFFA yanında Media Komitəsinin layihə müsabiqəsinin qaliblərindən olan “Azərbaycan çempionatı, kuboku, yığması və avrokuboklarda iştirak ilə bağlı bütün statistik boşluqların aradan qaldırılması” istiqaməti üzrə silsilə yazılara start verir. Daim statistikaya geniş yer verən “apasport” sırf ölkədaxili yarışları əhatə edən 12 yazı ilə yalnız futbol deyil, həm də statistika həvəskarlarını sevindirəcək. İlk yazı 1992-ci ildə start götürən ölkə çempionatlarının 24 illik tarixində oyun və qollarla bağlı məqamlara həsr olunur.

Başlanğıc

Təbii ki, ölkə çempionatlarının statistikasına keçməzdən öncə bu tarixin necə başlamasına qısaca nəzər salmaq lazımdı. SSRİ dağıldığı üçün 1991-ci il mövsümü son ittifaq çempionatı kimi tarixə düşməli idi. Həmin çempionat ki, “Neftçi 1-ci dəstədə 15-ci olmuşdusa, 2-ci dəstənin bufer - Qərb zonasında çıxış edən “Kəpəz” 3-cü, “Qarabağ” 11-ci, “Göyəzən” 21-ci pilləni tutmuşdu.

Daha 20 komandamız respublika birinciliyi xarakteri daşıyan 2-ci dəstənin 3-cü zonasında mübarizə aparmışdı. Əksər yeni müstəqillik əldə edən ölkələr öz çempionatlarını keçirdiyi vaxtda Rusiya MDB birinciliyi üçün yeni yüksək liqa qurmağı, “Neftçi”ni də ora cəlb etməyi nəzərdə tutmuşdu. Amma son anda Moskva klublarının müstəqil Rusiya çempionatına üstünlük verməsi təmsilçimizi də havada qoydu. Belə vəziyyətdə yaradılan Azərbaycan Futbol federasiyaları Assosiasiyası (AFFA) qısa müddətdə öz çempionatını təşkil edə bildi. 1992-ci il martın 26-da yaranan AFFA 38 gündən sonra – mayın 3-də ilk milli çempionata start verdi. Hər şeyə “sıfırdan” başlamalı olan qurum elə ilk çempionatda əhatə dairəsinin böyüklüyü ilə fərqləndi. Fuad Musayevin ilk prezidenti olduğu assosiasiya son ümumittifaq yarışında 24 komanda ilə təmsil olunan Azərbaycanın öz çempionatına 26 klub toplaya bildi. Bunlar 23 şəhər və rayonu təmsil edirdi ki, bu kütləvilik də futbol tariximiz üçün rekorddu. Hətta həmin klubların bəziləri elə çempionat ərəfəsində yaradılıb.

İlk oyun, ilk qol

AFFA 26 komandanı toplayıb, püşkatma keçirdi və artıq mayın 3-də baş tutan 10 oyunla Azərbaycan çempionatına start verildi. Bu qarşılaşmalardan 4-ü 15:00 6-sı isə 1 saat gec başladı. Eyni dəqiqədə Rüstəm Rəhimov “Qarabağ” – “İnşaatçı” S (1:2), Füzuli Qasımov “Xəzər” S – “Xəzər” L (5:0), Novil İsmayılov “Tərəqqi” – “Kürmük” (0:0), Gülağa Cabbarov isə “Viləş” – “Şahdağ” (1:1) matçının start fitini verdilər. Bu, həm də ölkə çempionatlarının ilk startı idi. İlk qolu isə cəmi 4 dəqiqə gözləmək lazım gəldi. Ağdamdakı matçda hesabı açan Mehman Alışanov ilk qolun müəllifi kimi tarixə düşdü. İlk het-trik isə Sumqayıtda qeydə alındı ki, Nazim Əliyev ilk böyükhesablı qələbədə 3 qolla pay sahibi oldu.

İki sistem və qeyri-sabit format

Oyun və qol göstəricilərindən danışarkən sistem və formata toxunmamaq olmur. Çünki bunların dəyişikliyi oyun sayındakı müxtəlifliyə, sonuncu isə qol sayına təsir edir. Azərbaycan çempionatlarının 24 illik tarixində hər iki sistem tətbiq olunub. Söhbət 1992 və 1993 mövsümlərinin yaz-payız, 1993/94 mövsümündən indiyədək payız-yaz sistemlərinin istifadəsindən gedir. Format dəyişiklikləri isə daha çox olub. İlk çempionatda iki qrupun hərəsində 13 komanda mübarizəyə başlayıb, toplanan xalların davamı ilə keçirilən 2-ci mərhələdə 1-12-ci və 13-26-cı yerlər uğrunda oyunlar baş tutub. Özü də hər komanda digər qrupdan gələnlərlə görüşüb. 1993-cü ildə sonuncu dəfə 2 qrupda yarışan komandalar sonradan pley-offda mükafatçıları müəyyənləşdirib. Olimpiya sistemi çempionatlarda bir daha tətbiq olunmayıb. 1993/94 mövsümündən ənənəvi dairəvi sistemə keçirilsə də, istisnalar da olub. 1995/96 və 2009/10 mövsümlərində “Qızıl xallar”ın tətbiq edildiyi “altılıq” sistemi, yarımçıq qalan 2001/02 və 1998/99 mövsümlərində ikinci mərhələ “sıfır”dan başlanıb. 17 il öncəki iki “altılıq”da deyil, 3 qrupda (1-6, 7-10, 11-14-cü yerlər uğrunda) davam etdirilib. 2011-2013-cü illərdə ardıcıl 3 dəfə “altılıq” sistemi bütün xalların saxlanılması ilə keçirilib. Digər 15 çempionat klassik sistemlə baş tutsa da, komanda sayı və dövrələr dəyişib. Artıq 3 ildi ki, çempionat 4 dövrədən ibarətdi. Əslində bu 15 çempionatdan birində sonradan UEFA-nın da işə müdaxilə etdiyi əsasnamə də olub. Lakin bu, ayrı mövzudu. Bir sözlə, komanda və dövrə sayının dəyişməsini nəzərə almasaq, 24 çempionat 7 fərqli formatda baş tutub.

4 min 441 oyun

Cari mövsümün XXXII turundan sonrakı duruma əsasən 24 illik çempionatlar tarixində 4712 qarşılaşmanın planlaşdırıldığını söyləmək olar. Söhbət təqvimə uyğun şəkildə baş tutmalı olan matçlardan gedir. Yuxarıda qeyd etdiyimiz format və say dəyişikliyi burada da özünü göstərib. İlk çempionatda 482 matç, 2000/01 mövsümündə isə təxminən 4,4 dəfə az - 110 görüş planlaşdırılıb. “Plan” sözündən ona görə istifadə edirik ki, heç də hər şey öncədən nəzərdə tutulduğu kimi olmayıb. Plandankənar matçlar 2000/01 və 2004/05 mövsümlərinə təsadüf edən iki “Qızıl oyun”du. Lakin təqvimə əsasən keçirilib, sonradan nəticəsi ləğv olunan qarşılaşmaların sayı daha çoxdu. “Gənclik” 1992-ci ildə 8, “Azneftyağ” 1994/95 mövsümündə 5, “Xəzri” 1997/98, “Ümid” B 2003/04 mövsümündə 7, “Araz-Naxçıvan” isə 2014/15 mövsümündə 10 oyun keçirdikdən sonra çempionatdan çıxıb.

1995/96 mövsümündə isə 12 oyunda qüvvəsini sınayan “Pambıqçı” B üzvlük haqqını ödəmədiyi üçün yarışdan kənarlaşdırılıb. Bu üzdən həmin komandaların iştirak etdiyi 49 matçın nəticəsi də ləğv edilib. Həmin qarşılaşmalarda nə az, nə çox 157 qol vurulmuşdu. 23 qolun vurulduğu daha 10 görüşün nəticəsinin ləğvinə isə stadiondakı iğtişaşlar, danışılmış oyun, cəzalı futbolçudan istifadə, legioner limitinin pozulması kimi səbəblər əsas verib.

Bir sözlə, 24 ildə 59 matç və 180 qol tarixdən silinib. Nəticəsi ləğv olunan 10 görüşdə, həmçinin baş tutmayan digər qarşılaşmalarda texniki nəticə qeydə alınıb. 11 komanda çempionatın gedişində oyunların ən azı yarısını keçirdikdən sonra yarışdan çıxıb. Bu üzdən onların nəticələri saxlanılıb və digər matçlarda texniki məğlubiyyət verilib. Bəzən isə hansısa komanda oyuna gəlmədiyi üçün eyni taleyi yaşayıb. Ümumilikdə, 273 belə nəticə tarixə düşüb. Amma onların çoxu 1992-ci ilə təsadüf edib. Həmin vaxt komandaların oyun sayını tarazlaşdırmaq üçün “Gənclik” klubunun bütün rəqiblərinə formal iki qələbə verilib. Planlaşdırılan 4712 matça “Qızıl oyun”ları əlavə edib, texniki nəticələri saymasaq, bu günədək 4714 görüşdən 4441-i baş tutub.

Texniki nəticələrdən danışarkən bir məqam da qeyd olunmalıdı ki, 5 oyunda qalib müəyyənləşməyib. Bu matçlarda hər iki komandaya texniki məğlubiyyət verilib. 1995/96 mövsümündə “Qarabağ” – “Turan” görüşü danışılmış hesab olunduğundan, 1997/98 mövsümünün “Pambıqçı” B – “Sumqayıt” görüşünədək hər iki komanda çempionatdan çıxdığından belə addım atılıb. 1999/2000 mövsümündə isə meydana çıxmaqdan imtina etdikləri üçün “Qarabağ” – OİK, “Neftçi” – “ANS Pivani” və “Şəmkir” – “Kimyaçı” oyunları ilə bağlı belə sərt qərar verilib.

11 min 402 qol

Baş tutan görüşlərdə vurulan qollar mövsümlər üzrə kəskin şəkildə dəyişib. 401 qarşılaşması tarixə düşən ilk çempionatda 1191 qol vurulub. 2000/01 mövsümünün 96 belə görüşündə isə 302 qol qeydə alınıb. Fərqin təxminən dördqat olması həm oyun, həm qol sayında aşkar görünür.

Maraqlıdı ki, ən az qolun vurulduğu 2000/01 mövsümün 24 illik tarixin ən məhsuldar yarışıdı. 15 il öncə hər oyunda orta hesabla 3,15 top vurulub. Daha bir çempionatda bu rəqəm 3-ü keçib. 1995/96 mövsümünün 153 qarşılaşmasında qapılara 469 qol vurulub ki, məhsuldarlıq da 3,07-yə bərabər olub.

2010/11 mövsümü isə bu sarıdan antirekordla diqqət çəkib. 192 oyunda 381 qol vuran futbolçularımız heç “2”yə də çatmayıb – hər matça 1,98 top. 2009/10 mövsümündə bu rəqəmin 2,04 olduğunu da nəzərə alsaq, 3-cü ən aşağı göstərici cari mövsümü əhatə edir – 2,07. Lakin çempionatın son 4 turu bu rəqəmi xeyli və istənilən tərəfə dəyişə bilər. Ümumiyyətlə, məhsuldarlıqda maraqlı tendensiya müşahidə olunur. İlk 12 çempionatda yalnız bir dəfə bu rəqəm 2,50-dən aşağı olub – 2,42 (1999/2000). Əvəzində son 12 ildə 2,50 arzuların ən yüksək həddi sayıla bilər. Çünki bu dövrü əhatə edən 2014/15 mövsümündəki rekord da 2,50-dən aşağıdır – 2,45.

Azərbaycan çempionatlarında oyun, qol və orta məhsuldarlıq

Meydan amili

Azərbaycan çempionatlarında 36 matç neytral meydanda keçirilib. 1993-cü ildə pley-offun 4, 1995/96 mövsümündə final mərhələsinin 30 matçı və iki “Qızıl oyun”. 1993-cü ildə bir oyun nəticəsi ləğv edilib, yenidən keçirilibsə, 1995/96 mövsümündə hər iki komanda məğlubiyyət alıb. Daha bir görüşdə texniki nəticə qeydə alındığından 34 matçda 72 qol vurulub. Bu meydanlarda məhsuldarlıq 2,12-yə bərabər olub. Tarixə düşən digər 4407 matçdakı meydan amili də maraq doğurur.

Vurulan qolların 6849-u meydan sahiblərinin, 4481-i qonaqların hesabındadı. Sonuncuların məhsuldarlığı 1,02, öz meydanında oynayanlarınınkı isə 1,55-ə bərabərdi. Neytral meydanda keçirilməyən görüşlərin 964-də heç-heçə (ümumi oyunların 21,9 faizi) olub. Meydan sahibləri matçların 49,8 faizində - 2195, qonaqlar isə 28,3 faizində - 1248 qələbə qazanıb.

Azərbaycan çempionatlarının yubiley qolları

Vüqar XEYRULLAYEV

Layihə AFFA yanında Media Komitəsi tərəfindən maliyyələşdirilir